OJOS OBSIDIANOS (Wixárika) | Donna Huanca

4 febrero katsutɨtɨ 16 julio 2023 ‘utinieretɨ

 

Nawiyari mɨhɨkɨ naime tataɨta mɨtiyepine mɨtihɨ. Tiyunaimimekɨ, ke ‘ayepaɨmemekɨ, ke rayewiyatɨ metá ke rayehayatɨ yɨkɨmana tewi heima mɨtanuana mɨkatiukakukwinenikɨ, mɨkayutɨrɨkariyanikɨ. Wiya kwi taɨtá mɨyemákɨ pɨtiyuxɨriya, mɨ ri ta “yuri nawiyari” yuparewiya piyetuirie. ‘Ayɨweka nawiyari, naime mɨrexeiyakɨ, ‘uxá mexeiyakɨ pɨyɨwe mɨtiuyu’enieni, ‘uxa’a warie mɨrayuye’erieni tita mɨtiuyu’eni.

 

Mesoamérica ‘utata pɨtiyɨanekai tenuxa mɨyɨwi Tequila hɨriyari mikaxɨrɨwa mɨɨkɨ kɨ Teuchitlán kiekataari memɨtewewiekai xikɨrite metá pinite yuheima tinunuwame, ‘apaɨta ta hiikɨ tete ya’anemekɨ pɨyuwewie wewiyarite kɨmana ‘uayemarikatsíe tewi mɨtixitewa mɨ’uayemariekakɨ, mɨyɨ’ɨwiyanikɨ.

 

Donna Huanca wichi ti’uuximayátsikaya mɨ paɨ pɨreyuti’enietɨyeika, ranukɨmɨireme pɨtitimɨwa kɨmana ‘ɨwiyarika, tɨrɨkariya tsiere teɨtsiya wayetuirietɨ teɨtéri tihekɨataamete wahamatɨa mɨti’uuximaya, memɨkayuhekɨatanitsíe, wa‘iyaari ‘akatetɨwatɨ. Maanari pɨtiyetua ‘uayetɨarika “’ukítsi wahepaɨtsita” tsiere “’ɨkitɨarika ‘axamɨti’ane pɨwapa”, tuukari mɨtinierenikɨ.

 

Huanca yu’uuximayátsika pukatsutsútɨwa nenewiyarika hetsíe wa’ínietɨ teɨtéri tehekɨatamete. Mɨɨkɨ tehekɨatamete ki MAZ taɨta mepɨka’ɨari, xeikɨa wa’iyaari wanierika pɨyu’eníe mɨtiuyutiwewixɨatsie: mɨtiyu‘enietsíe, mɨtiyu’ɨkwinɨatsíe metá mɨtiyuhekɨatatsíe.

 

Wewiyarikate ‘uuwa mɨtihekɨatsíe naitɨ yuhetsíe pɨrawiyatɨka. Neiyatsíe nierikate patinexɨa, pɨtiutiwewiya metá ‘uxá mɨyukumayɨa kɨmana teɨtéri memuti’utsíe wewiyarikatetsíe pakunexɨa, yuri ‘uxá metá tenuxate hetsíe heuyutawaɨretɨ.

 

Wichi tiwewiyarikate yeiyarieya mɨyemie hetsíe, ‘uxá óleo ‘anɨari yukuwatsiɨxatɨ muyu’uuximayátarɨme mɨɨkɨ tewewiwamete pɨwapitɨa tinakemekɨ yuwewiyate memɨtiweiyatɨkɨkani yuheima me’iti’ɨtɨaximetɨ. Óleos mikumaɨwa Huanca, manuyutamɨiriyatsíe ‘ayeyeutɨ wewiyate mayexɨrɨwe metá yɨkɨ ‘ɨ’ɨatɨ pakɨka, metá yuyunatɨ ‘apɨreutetere, nawiyari ‘uxáyari hepaɨ. Hutsɨ paɨ ne’ane. Tiwewiwaame yuteɨtéri metehekɨataamete ‘uxakɨ pɨwati’utɨwa mexi meteneitɨweni, ‘ɨtɨmana ri ta, pɨraka’ɨke, pɨranayexɨna metá tawarí pɨtiti’ɨtɨwa mexi meyunaketɨweni meyuyuitɨatɨwetɨ.

 

Ke mɨtiti’ɨare mɨɨkɨ ri pɨtitimɨiriya mɨtiyu’eniekakɨ. Plástico tsiere óleos yapɨ’ɨatɨka kɨmana yu’iwama mɨwati’erienikɨ, ‘apaɨta mɨranutamɨiriyakɨ. Látex mɨyuheiwe’erie ya mɨyuxani’erie maana tsɨ teɨtéri yuxexuimetsíe neyukuhekɨkɨare.

 

Yuri kiekari hepaɨ mɨ’ane tɨrɨkawitɨ tsiere merɨkawitɨ ‘uyé ‘utahapanetɨ, mɨɨkɨ wimarika pɨyetua ‘ukári hawetsɨa wahamatɨa mɨti’uuximaya Huanca. ‘A’uyepaɨtɨ, pɨtiyutawaitɨa, hepaɨna tsiere muuwa teɨtsiya pɨyetua kɨmana mɨtiyutiyeikekɨ mɨtiyutinierekɨ yutewikɨ tiyu’enietɨ tita wamɨrakamie tatsɨari ‘uká. ‘Eena, pɨtiuyuka’etsá ‘iyaari xɨkarieya, kiekaritɨarika, teɨtéri mepɨyutananake mepɨyutinɨnɨwe kwiepatsíe.

 

Tepɨa wewiyateya mɨkakaɨyarite mɨɨkɨ raheima pɨtinunuwame hetsiena mu’uxipienikɨ, muyuti’awietakɨ xɨka hɨxite ‘ɨɨrɨ ‘akatetɨatɨ rayeweiyani. Yu’eriyatsíe, teɨtéri ‘a’uuwa memɨkaniere yunierikatsíe mepɨtetamuina, mepuyuti’awiwieta. Nierika pɨyutipáta, panuyehekɨa perɨ yeme kwinie pɨkaranuyehekɨa, kɨmana tihipame pɨtiwatayuitɨwa. Hepaɨna tsiere, nailu xikɨritsíe yukɨmana puyuxeiya. Mɨpaɨtsɨ taxaxaɨtatɨ ‘atenayepaɨme, tanawiyari nayemɨire. Donna Haraway teɨtéri wewiyateya paɨ putiyuane: «Titayari ke temɨtetitamexi nawiyaritsíe xeikɨa tiuye’axeni, yatɨni hipatɨ tawarí mɨpaɨ memɨ’ánene yutaɨta memɨyenatɨka yunawiyarita memɨyenatɨka»

 

 

 

 

Maya Renée Escárcega