Tawarí xukuti nematɨa, tewatsí nematɨa, ‘iteɨli nematɨa, tuukari nematɨa — RojoNegro

(Noé Martínez y María Sosa)

Wewiyarikate hekɨátame: Viviana Kuri Haddad

Katsutɨ 3 febrero mutiniere 23 junio 2024 wiitaari



 

 

 

RojoNegro

Mesoamérica mɨtiyɨane paɨ pitiuhuritɨkai kename nauka ‘itɨari mɨɨkɨ tɨtɨrí hekɨatatɨkatei nauka ‘ikú, xexuitɨ ke’anenetɨ kemɨtiukumanetɨkatei maana yurienakapa. Wichi ‘uuximayátsika rayutinetɨatɨ heyutiparewietɨ maiyá yeikiya hetsíe mɨɨkɨ mɨ tewi naimitɨ panutaxeiyarie paɨ’i reyuti’enietɨyeikatɨ kename mɨɨkɨ tewi maana nuiwameka, maana weere, hepaɨna maana tikwa’a mɨ ri ta yututsima wayeiyari ‘uhekɨatarɨme, ‘aimieme paɨ pɨtiuterɨwarie huuta niere tatsɨari xexuitɨ xaɨtsie meutanenierekɨ. Mɨɨkɨ mɨ, Yuwi pɨtinake ‘Utata, Purépecha kwieyari ‘akawiyatɨ tsɨri María Sosa mɨwakie; hepaɨnata Seta pɨtikunanake Heima, tatsɨari reutanaketɨ tutsima huastecotsíxi memɨwakie muuwa ri ta mɨkiekamekɨ Noé Martínez, yemekɨ San Luis Potosí. Mɨɨkɨ ya mɨtitewa, tsiere ‘uxá mɨmaiwe pakanieritɨa, xukuritetsíe mayuka’ɨtɨwa kɨmana nierika muyuhekɨata seta meta yuwi mekɨ maana mɨ yurienaka yuyexeiyatɨ, hepaɨna yɨwita metá hekɨatsiya.   



 

María Sosa, Noé Martínez metá wewiyarikate hekɨátame Viviana Kuri Haddad waxatsika

Xatsikatsie hekɨatsika hetsíe timieme payutinetɨa niuki kename tita ranuyɨne ‘itaikarika metá ‘etɨrita, mɨɨkɨ tsɨ  yeiyari ‘iyeikiwaamete yapauka memeiti’enietɨkɨne mepɨkayɨwe, mɨrita wichi tiwewiwaamete wahepaɨtsita pɨwakunanake waɨkáwamekɨ matsi memiti’eriwani.  

 

Yeiyari ‘iyeikeme Alfredo López Austin, paɨ putaine kename ‘itaikari hetsíe timieme yemekɨ ranukumɨire tsɨ waníu xei niuki xeikɨa pɨkahekɨa ‘eena Mekiku, hipatɨ yɨkɨ mepɨteheiti’enietɨkɨka hipatɨ ri ta yɨkɨpɨta. Hɨrixɨa tixewimetsíe yaxeikɨa pekuyɨne, mɨɨkɨ tinaimetsie ‘itaikari pɨxuawe, hekɨa mɨkatiyuhekɨa pɨtiyu’enie, pɨtiyuxeiya. Mɨya reyukumaitɨ pɨtiyukuxewiriya teɨtéri wahetsíe, tewatsíxi wahetsíe, yurienaka piinite hetsíe. ‘Aimime metsɨ kename kɨpɨri kakaɨyari, tai hepaɨna kakaɨyari hɨkɨ, tewitsiere tihɨkɨtɨnike: hiikɨ ‘eena tuukaripa yutsitsixi memɨkaniere. ‘Aimieme, yutsitsixi ya memɨyutipata, tixeimetsie xeikɨa mepɨkateyuhekɨa.  

 

NOÉ: Tepɨte’iyeiketɨwe tetemaikutɨ tewi ke paɨ reyuti’enietɨyeika ‘ena hura maiyarikɨ, mɨɨkɨ tepɨtehekɨata tawewiyaate hetsíe, tatewihetsíe, metá ke paɨ temɨtekuhekɨata hetsíe pɨtiyuhekɨa.

 

MARÍA: ‘Aixɨ pɨkatiyuhekɨa kakewa meyukupata ‘itaikari ‘etɨrita matɨa, kenametsɨ waníu “tiyunɨkake”. Hu tsɨ, ‘aixɨ pɨkarayumatsiɨkɨ, hɨrixɨa pɨtiyuri kename xei nierika hetsíe reutanake, kename ke mɨrematsɨwani, kename ke reyunuiwarini ke rekwewiyarieka, heiwa ‘eekatsie, xawetsie, tuukaripa, ya ‘inɨaritsie. Mɨɨkɨ ya ‘aimieme, pɨtatsikunanake cartesiano ke mɨtikuxata pɨwaapa.   

 

NOÉ: Tsiere tepɨteheti’enietɨkɨka kename xei tewi taɨta waɨka téɨteri meye’uuwa, mɨɨkɨ tahepaɨtsita pɨrahekɨatsitɨwa kename tita tetexeiya metá ke’aneme hetsíe tuukaripa temɨye’u. Peuyewetse temeiti’enietɨkɨkani kename tahepa ranukuxewi, tataɨta ranuyukatetɨa ke temɨteyuku’eriya hetsíe, tsiere ta timɨiretɨ kieparipa timieme pɨtatinɨ’ɨ, ketemɨteheutei ketemɨtexeiyarie, ‘anɨtaɨye maiyá hetsíe reutanaketɨ. Rayumaitɨ kename tewi yatiyuyepatarɨme yatani taɨta waɨkáwa meteye’uwa, tsiere pɨtiuti’erieni mɨɨkɨ tewi ke reyukuweriya, ke reyukukwine, mɨɨkɨta xɨka ‘itaikarieya ya ‘etɨrieya yurienaka hetsíe reutanakeni; ke mɨɨkɨ meteyukuwaika, mimierika hamatɨa, ‘eeka matɨa ya ‘imɨarite matɨa. ‘Aimieme, tatuukari ‘apanukupapaɨmere metá taxaxaɨtatɨ pɨtahetsie mieme xeikɨa. 

 

MARÍA: ‘Iyeikiya ‘Itaikarite hetsíe mieme pɨranukutɨrɨkaɨye metá panukumɨire, paɨ, ‘iikɨ hekɨatsika hetsíe timieme taame matɨari tihutame tepɨtanutaxei. Xeiyarika metá ‘enierika, mɨɨkɨ tsɨ ‘uye ‘a’ayetewitɨ payeika, ‘apaɨta ta tahepaɨtsita hekɨatsika pɨtayetuirie. Tepɨte’uxewiriyaxɨ huutame hetsíe ‘iteɨri (makutsi tsiere yekwa) metá yuhuutame hetsíe tewatsíxi (yeuxa tsiere tsanku), mɨpaɨ ‘iteɨri matɨa tewatsi meyuxeiyani, mɨɨkɨ tsɨ ta’iyeikiya hetsíe meneyuhekɨata, metá taheinɨtsita hetsíe meta hekɨapa.